CHƠI CHỮ

Cách đây hơn một năm, trên Tuổi trẻ, mục thời sự và suy nghĩ, có bài “Chạy quota” của tác giả Nguyễn Đông. Bài báo cũng bình thường thôi nhưng mình rất thích cái lối chơi chữ trong câu kết của bài:

“Hối lộ - dường như chỉ hối khi bị lộ - chưa bị lộ người ta chưa chịu hối đâu”

Lúc trà dư tửu hậu với anh bạn là cựu giáo viên dạy văn ở trường Cao đẳng sư phạm Đồng Nai, anh giải thích ngay cho mình biết rằng trong câu đó, có 2 chữ “hối” khác nhau, 2 chữ "lộ" khác nhau.

Chữ “hối” (賄) trong “hối lộ” là đút lót.

Chữ “lộ” (賂) trong “hối lộ” là của cải, của cải đút lót.

“Hối lộ” là từ ghép Hán – Việt theo kiểu đẳng lập, trong đó “hối” là “đút lót cho người” và “lộ” là “của cải”. “Từ điển tiếng Việt”, bản in lần thứ 4 năm 1996 định nghĩa “hối lộ” như sau: “Đưa tiền của cho người có quyền hành để nhờ làm việc có lợi cho mình bằng hành vi lạm dụng chức vụ hoặc làm sai pháp luật”.

Trong câu “dường như chỉ hối khi bị lộ - chưa bị lộ người ta chưa chịu hối đâu” thì chữ “hối” mang nghĩa khác và chữ “lộ” cũng mang nghĩa khác.

Vì trong tiếng Hán, còn có chữ “hối” (悔) nghĩa là “tiếc những điều lỗi mà mình đã làm”, như “hối hận”

Và trong tiếng Hán, còn có chữ “lộ” (露) nghĩa là “phơi bày ra” như “lộ diện”.

Nếu mình phải viết cái câu kết đó như ý của tác giả Nguyễn Đông, chắc mình chỉ có thể diễn đạt như sau: “Kẻ chuyên ăn của đút lót dường như chỉ hối hận khi nào bị lột mặt nạ còn khi chưa phải chường mặt ra trước pháp luật, trước nhân dân thì họ chẳng hề biết đến hai chữ hối hận là gì !”

Chà, dài quá. Tác giả Nguyễn Đông chỉ cần 18 chữ (âm tiết) là đủ mà ai cũng hiểu.

Nhờ cách chơi chữ khá độc đáo (dựa vào tính chất đồng âm, khác nghĩa của những từ Hán – Việt), câu kết trong bài viết trên trở nên dễ hiểu, thú vị, uyển chuyển mà sâu sắc, ý tứ mạnh mẽ đanh thép mà cũng không kém phần ý nhị, văn hoa.

-----------

Chú thích: Mấy cái chữ Hán trên đây mình tra tự điển trên mạng, rồi copy vào để giải quyết khâu… oai chứ Hán Nôm chỉ học lõm bõm mấy chục tiết giờ trả hết chữ cho thầy rồi.